İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde 27,50 dolara satın alınan silik, su lekeli bir el yazması, 1946 yılından bu yana Harvard Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin kütüphanesinde pek de fazla dikkat çekmeden bekliyordu. Fakat bu durum çok yakında değişecek.
Zira iki İngiliz tarihçi, Latince “Büyük Özgürlükler Sözleşmesi” manasına gelen Magna Carta Libertatum’un (kısaca Magna Carta) sonradan üretilmiş bir kopyası olduğu düşünülen bu lekeli el yazmasının kıymet biçilemez bir orjinal olduğunu ortaya çıkardı. Kelam konusu evrak dünya üzerinde bilinen yedinci orjinal Magna Carta oldu.
İLK OLARAK 1215’TE KALEME ALINDI
Bireyin hak ve özgürlüklerini muhafaza altına alan birinci evrak olarak tarihe geçen Magna Carta, 1215 yılında Canterbury Başpiskoposu Kardinal Stephen Langton tarafından kaleme alınmıştı. Kardinal Langton’ın, “Kötü Kral” olarak bilinen Kral John ile isyancı baronlar ortasında barışı sağlamak emeliyle yazdığı bu doküman, vakitle dünyanın dört bir yanındaki demokrasilerin temelini oluşturan bir metin haline geldi.
Magna Carta’nın birinci versiyonu ilerleyen vakitte geçersiz sayılsa da Kral John’un oğlu 3’üncü Henry, sonuncusu 1225 yılında olmak üzere elden geçirilmiş versiyonlarını kabul etti. Henry’nin oğlu Kral 1’inci Edward ise 1225 versiyonunu 1297 ve son olarak 1300 yılında yine kabul etti.
İbadet haklarının korunması, vergilerin sonlandırılması ve adaletin tarafsız olması üzere ayrıntılar içeren Magna Carta’nın adil tutuklanma ve yargılanma hakkı dahil çok sayıda hususu bugün bile hem İngiltere’de hem de birçok ülkede maddelerinin bir kesimi olmayı sürdürüyor.
UZUN YILLARDIR REPLİKA DİYE BİLİNİYORDU
The Telegraph’ın aktardığına nazaran, Magna Carta’nın en son versiyonundan geriye altı kopya kaldığı, Harvard’ın 1946 yılında Sotheby’s Müzayede Konutu’nda yapılan bir müzayededen satın aldığı dokümanın ise gayrı resmi bir replika olduğu düşünülüyordu. Gerçekten Sotheby’s’in müzayede kataloğunda “kopya, 1327’de (yanlış tarih) yazılmış, kısmen silinmiş ve rutubet nedeniyle lekelenmiş” tabirleri yer alıyordu.
Ancak King’s College Londra ve East Anglia Üniversitesi’nden araştırmacıların gerçekleştirdiği bir tahlilde, evraktaki el yazısının, harf boyutlarının ve uzatmalarının, yepyeni evrakla uyumlu olduğu görüldü.
El yazmasının tam kıymetini öngörmek mümkün değil. Lakin 1946’daki 27,50 dolarlık fiyatın (bugünün iktisadında yaklaşık 500 dolara tekabül ediyor), evrakın gerçek pahasının yanından bile geçemeyeceği söylenebilir. Gerçekten 710 yıllık öbür bir özgün Magna Carta kopyası, 2007’de müzayedeye çıkarıldığında 21,3 milyon dolara alıcı bulmuştu.
David Carpenter
“OLAĞANÜSTÜ BİR KEŞİF”
King’s College’da orta çağ tarihi alanında dersler veren Prof. Dr. David Carpenter, Harvard’daki evraka Aralık 2023’te tesadüfen denk geldiğini belirterek, “Hayatım boyunca bir Magna Carta keşfedeceğimi ummuyordum” tabirlerini kullandı.
Carpenter, “Bu harikulâde bir keşif. Harvard’ın Magna Carta’sı soluk ve lekeli bir kopya değil. Anayasa tarihinin en değerli dokümanlarından biri; geçmişte ve günümüzde sahip olunan ve gelecekte kazanılacak olan özgürlüklerin temel taşı. Bu nedenle de övülmeyi hak ediyor” dedi.
East Anglia Üniversitesi’nde orta çağ tarihi uzmanı olan Prof. Dr. Nicholas Vincent da evrakın, bilhassa Harvard Üniversitesi’nin Trump idaresinin baskılarının amacı olduğu bir periyotta bulunmasının manidar olduğuna dikkat çekerek, “Bu olayda direkt devletin atakları altındaki bir kurumdan bahsediyoruz. Evrakın bu türlü bir devirde ortaya çıkmasının kısmet olduğunu bile söyleyebiliriz” dedi.
“BUNUN NE OLDUĞUNU İKİMİZ DE BİLİYORUZ”
Zamanlamanın manidarlığı bir yana, keşif hakikaten de tesadüf yapıtı gerçekleşti.
Londra’nın güneydoğusunda bulunan Blackheath’teki meskeninde Magna Carta’nın gayrı resmi kopyaları üzerinde çalışırken, Harvard Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi’nde HLS MS 172 kodlu evraka denk geldi. Carpenter Magna Carta’nın evrakın dijitalleştirilmiş bir versiyonuna olan bu belgenin bunun yepyeni bir doküman olabileceği izlenimine kapıldı.
The New York Times’a konuşan Carpenter, “172’ye girdiğimde tek bir parşömen sayfasına yazılmış bir Magna Carta olduğunu gördüm. Okuduktan sonra kendi kendime ‘Aman İlahım, bu evrak her manada yepyeni üzere görünüyor’ diye düşündüm” sözlerini kullandı.
Bu izlenimini teyit etmek için dijital kopyayı başka özgün Magna Carta’larla kıyaslamaya başlayan Carpenter, bu süreçte Vincent’tan yardım istedi.
Carpenter’ın e-postası kendisine ulaştığında Brüksel’de bir kütüphanede çalışmakta olduğunu belirten Vincent, “David belgeyi, ‘Sence bu nedir?’ iletisiyle birlikte gönderdi. Ben de birkaç saniye içinde dönüş yapıp ‘Bunun ne olduğunu ikimiz de çok düzgün biliyoruz’ diye yazdım” sözlerini kullandı.
Nicholas Vincent
ÖLÇÜLERİ VE HARFLERİN HALLERİ BİREBİR AYNI
Kâğıdın kenar uzunluklarının (489 mm x 473mm) evvelden bilinen altı kopyayla tıpkı olduğunu belirleyen Carpenter ve Vincent, “Edwardus” sözündeki büyük E harfinin ve birinci satırdaki uzatılmış harflerin de yepyeni evrakla birebir olduğunu gördü.
Harvard Üniversitesi kütüphanesindeki görevlilerin ultraviyole ışık ve spektral görüntüleme usulleriyle elde ettiği fotoğrafları kullanan uzmanlar, evraktaki metnin öbür orijinallerle birebir örtüştüğünü gözler önüne serdi.
Vincent, “Herhangi birine ‘Dünya tarihinin en ünlü dokümanı nedir?’ diye sorsanız, muhtemelen Magna Carta’yı söyleyeceklerdir. Bu evrak hem Batı’nın siyasi geleneğinin hem de anayasa hukukunun bir sembolü” dedi.
Carpenter ve Vincent, Harvard kütüphanesinde bulunan Magna Carta’nın Westmorland’in Appleby bölgesine verilmiş olan kopya olduğuna inanıyor.
İLK OLARAK 42 STERLİNE SATILMIŞ
Harvard Üniversitesi kütüphanesindeki el yazmasını 1946 yılında Londra’da bulunan kitapçı Sweet & Maxwell’dan satın aldı. Kitapçı ise belgeyi Aralık 1945’te yapılan bir Sotheby’s müzayedesinde aldı.
El yazması 1945’te Birinci Dünya Savaşı’nda nazaran yapmış bir hava kuvvetleri subayı olan Forster Maynard tarafından müzayede meskenine gönderildi. Doküman 1945’teki müzayedede 42 sterline satıldı. O devirde bu meblağ Forster’ın yıllık gelirinin yaklaşık beşte birine denk geliyordu.
Maynard, köle ticaretine karşı hareketin başkanlarından olan Thomas ve John Clarkson’ın arşivleri kendisine miras kalınca bu evrakın de sahibi oldu. Emekliliğini 1800’lü yılların başlarında Lake District’te geçiren Clarkson, burada şair William Wordsworth ve William Lowther’la arkadaşlıklar kurdu. Lowther, bölgenin kıymetli mülk sahiplerinden biri olmanın yanı sıra Appleby bölgesi lordunun da varisiydi.
İNGİLTERE DIŞINDAKİ ÜÇ MAGNA CARTA’DAN BİRİ
Baskıcı yöneticilere karşı insan haklarının evriminde kritik bir adım olarak görülen Magna Carta, dünyanın dört bir yanında anayasaların temelini oluşturdu. Bilhassa evrakın bulunduğu ABD’de, kurucular, Bağımsızlık Bildirgesi, Anayasa ve İnsan Hakları Beyannamesi’ni Magna Carta’dan yola çıkarak kaleme aldı.
1215 tarihli Magna Carta’nın özgün kopyalarından da günümüze yalnızca dört tanesi ulaştı. Bunların ikisi Britanya Kütüphanesi’nde bulunuyor. (Ancak bir tanesi 1731 yangını nedeniyle çok ağır hasar görmüş durumda.) Öteki iki doküman ise Salisbury Katedrali’nde ve Lincoln Kalesi’nde saklanıyor.
Tüm özgün el yazmalarının sayısı ise 25. Bunlardan yalnızca üç tanesi İngiltere’nin dışında bulunuyor, onlardan biri de Harvard Üniversitesi’nde.
“CARPENTER VE VINCENT’A TEŞEKKÜRLER”
Harvard Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin kütüphane ve bilgi hizmetlerinden sorumlu dekan yardımcısı Amanda Watson ise “Profesör Carpenter ve Profesör Vincent’a bu olağanüstü keşif için teşekkürler. Bu çalışma, Harvard’ınki üzere süper koleksiyonların, şahane bilim beşerlerine açıldığında neler olabileceğine dair bir örnek” dedi.
Watson, “Bu bir kütüphanecinin başına gelebilecek en uygun şey. Evrakları dijitalleştirmek, korumak, emniyete almak ve David Carpenter üzere bireylere açmak bizim işimiz” tabirlerini kullandı.
Watson evrakın genişi bir koleksiyonun modülü olarak vakit zaman ziyarete açıldığını lakin her vakit sergilenmediğini belirtti. Kütüphanenin bundan sonra ne yapılacağına şimdi karar vermediğini de söyleyen Watson, “Ancak satılacağını hayal edemiyorum” diye konuştu.
Harvard Üniversitesi Hukuk Fakültesi kütüphanesinin lideri olan milletlerarası hukuk profesörü Jonathan Zittrain de “ABD’de 700 yaşında bir şeylere sahip olabilmek çok özel bir durum” dedi.
