1- ZELZELE SONRASINDA NEDEN GSM OPERATÖRLERİNDE PROBLEMLER YAŞANIYOR?
Ali Murat Kırık: Zelzele üzere büyük afet anlarında herkes birebir anda telefonla yakınlarını aramaya çalıştığı için operatörlerin sistemleri çok yoğunluk yaşıyor. Olağanda binlerce kişinin birebir anda konuşma yaptığı altyapı, birden milyonlarca arama talebiyle karşılaşınca tıkanıyor. Bu da telefonların çekmemesine, sinyal gelmemesine ya da aramaların hiç başlamamasına neden oluyor. Yani aslında sistem çökmüyor, yalnızca kapasitesinin çok üstüne çıkan bir yoğunluk yaşanıyor.
Bu durum yıllardır biliniyor lakin operatörler hâlâ kâfi tedbiri almış değil. Mümkün bir İstanbul sarsıntısında irtibatın ne kadar hayati olduğunu herkes biliyor ancak tekrar birebir senaryo tekrar etti. Beşerler en çok gereksinim duydukları anda yakınlarına ulaşamadı. Bu yalnızca teknolojik bir eksiklik değil, birebir vakitte bir güvenlik sorunu. Operatörlerin bu durumu artık ciddiye alıp afet anlarında acil bağlantısı garanti altına alacak tahliller geliştirmesi koşul.
2- WHATSAPP ÜZERE ANLIK İLETİLEŞME UYGULAMALARI ÇALIŞABİLDİ, BU NASIL MÜMKÜN OLABİLİYOR?
Ali Murat Kırık: Zelzele anında cep telefonlarıyla arama yapılamazken WhatsApp üzere internet tabanlı uygulamalar bir mühlet daha çalışmaya devam edebiliyor. Bunun sebebi şu: Telefon aramaları sesli irtibat için başka bir sistem (şebeke hattı) kullanıyor, internet ise taşınabilir data ya da Wi-Fi üzerinden işliyor. Sarsıntı anında herkes birebir anda arama yapınca operatörlerin ses çizgileri kilitleniyor lakin internet altyapısı genelde bu kadar ağır bir yüklenmeyle karşılaşmadığı için büsbütün çökmeden çalışabiliyor.
WhatsApp üzere uygulamalar, internetin etkin olduğu sürece bildiri göndermeye, pozisyon paylaşmaya ve hatta sonlu da olsa sesli arama yapmaya imkân tanıyor. Zira bu uygulamalar, data paketleriyle çalışıyor ve tıpkı anda yüz binlerce kişinin bağlandığı sistemlerden çok daha esnekler. Ayrıyeten iletiler, sesli aramalara nazaran daha az bilgi kullandığı için, yoğunluk anlarında bile iletilebiliyor. Yani internet temelli irtibat, kriz anlarında klasik telefon sınırlarına nazaran daha güçlü olabiliyor.
3- ÖTEKİ ÜLKELER SARSINTI SONRASI İRTİBAT KESİNTİSİ YAŞANMASIN DİYE NASIL SİSTEMLER KULLANIYOR?
Ali Murat Kırık: Birçok gelişmiş ülke, sarsıntı ve gibisi afetlerde irtibatın büsbütün çökmesini engellemek için öncelikle fizikî altyapısını güçlendiriyor. Baz istasyonları ve merkezi haberleşme merkezleri sismik yönetmeliklere uygun olarak inşa ediliyor; hem de elektrik kesintilerine karşı jeneratör ve batarya yedekleriyle donatılıyor. Kırılgan tek bir kablo çizgisi yerine birden fazla farklı güzergâhta uzanan yedek fiber çizgileri çekiliyor. Olay yerine süratlice konuşlandırılabilen “cell on wheels” (tekerlekli baz istasyonu) ve hava araçlarına (insansız drone ya da balon) monte edilen süreksiz bağlantı sistemleri, hasarlı bölgede süratle kapsama sağlamaya çalışıyor.
Diğer yandan dijital tahlillerle de trafik idaresi ve önceliklendirme yapılıyor. Örneğin, Amerika’da FirstNet isimli şebeke, ambulans ve itfaiye üzere acil müdahale takımlarının her vakit öncelikli trafik hakkı alacağı formda ayrılmış durumda. Japonya’da ve kimi Avrupa ülkelerinde, SMS yahut kısa bilgi bildirisi üzerinden toplu ikaz sistemi kurulmuş; vatandaşlar olağan ses trafiğinden bağımsız olarak acil bildirim ve uyum iletisi alabiliyor.
Bunun dışında, uydu internet (ör. Starlink) ve amatör telsiz ağı üzere alternatif kanallar da alana süratlice devreye sokulabiliyor. Mesh (örgü) tabanlı mahallî Wi-Fi ağları ve LoRaWAN üzere düşük güçlü geniş alan teknolojileri de kurtarma takımları ortasında kesintisiz bilgi iletimine imkân tanıyor.
4- ZELZELE SONRASI BAĞLANTISI SAĞLAYABİLMEK İSMİNE TAŞINABİLİR UYGULAMALARDAN NASIL FAYDALANABİLİRİZ? HANGİ UYGULAMALAR TELEFONUMUZDA YER ALMALI?
Ali Murat Kırık: Zelzele sonrası haberleşme altyapısı ziyan görse bile taşınabilir uygulamalar alternatif kanallar sunarak bağlantısı kolaylaştırabilir. Örneğin, Wi-Fi’lı yahut Bluetooth’lu “mesh network” (örgü ağı) tabanlı Bridgefy ve FireChat üzere uygulamalar, internet kesintisinde bile yakınınızdaki telefonlarla direkt iletileşmeye imkân tanır. Zello üzere uygulamalar ise akıllı telefonunuzu iki taraflı telsize (walkie-talkie) çevirerek sesli bağlantı imkânı sunar ve düşük bilgi kullanımı sayesinde ağır anlarda bile bağlanma talihini artırır.
Ayrıca Google’ın “Person Finder” ya da Facebook’un “Güvenli Durum Bildirimi” (Safety Check) özellikleri, aradığınız kişiyi süratlice bulmaya yahut kendinizi inançta işaretlemeye yardımcı olur. Telefonunuzda kesinlikle bulunması gereken uygulamalar ortasında ise hem yaygın kullanılan anlık iletileşme (WhatsApp, Telegram, Signal) hem de afet özelinde geliştirilen uygulamalar yer almalı. Türkiye’de AFAD Zelzele İkaz uygulaması, sarsıntı öncesi ihtar ve temel bilgiler için, “Deprem Bölgesi” üzere lokal bilgi sağlayıcı uygulamalar da hasar durumlarını harita üzerinde gösterme ve tavsiye sunma açısından yararlıdır.
5- TÜRKİYE’DE SARSINTI SONRASI İRTİBATIN KESİNTİSİZ SAĞLANABİLMESİ İÇİN NELER YAPILIYOR? HANGİ ÇALIŞMALAR MEVCUT?
Ali Murat Kırık: AFAD, sarsıntı üzere afet anlarında kritik bağlantının kesilmemesi için kentler ortası fiber sınırların yanı sıra yedek telsiz ve uydu terminalleri kurdu. Bu sayede kablolar hasar görse bile AFAD merkezleri ile vilayet müdürlükleri uydu ve telsiz aracılığıyla bağlantısını sürdürebiliyor. BTK ise operatörlere afet anında altyapılarını güçlendirme, baz istasyonlarını paylaşma ve önceliklendirme zaruriliği getirerek aksama yaşanırsa yaptırım uyguluyor.
Saha takımları de hasarlı yahut devre dışı kalan baz istasyonlarını onarmak yahut süratle yenisini kurmak için “Cell on Wheels” ismi verilen seyyar taşınabilir kuleler kullanıyor. Jeneratörle çalışan bu sistemler, bölgedeki telefon ve internet trafiğini kısa müddette toparlayarak temel arama ve iletileşme muhtaçlıklarını karşılıyor; ayrıyeten kurulan fiyatsız Wi-Fi noktalarıyla vatandaşların irtibat kurması kolaylaştırılıyor.
6- ZELZELE SONRASI DÜZMECE SES KAYITLARI ÇIKARARAK VATANDAŞLAR ENDİŞE VE PANİĞE SÜRÜKLENİYOR. BUNUN İÇİN NELERE DİKKAT ETMELİ?
Ali Murat Kırık: Zelzele sonrası internette sirkülasyona giren ses kayıtlarını doğrulamadan dinleyip paylaştığınızda hem kendi panik düzeyiniz yükselir hem de oburlarının korkmasına yol açarsınız. Bu cins kayıtları kesinlikle kaynağından denetim edin: Resmî kurumların (AFAD, İçişleri Bakanlığı, Valilik) sosyal medya hesaplarını yahut web sitelerini takip edin; şayet orada paylaşılmadıysa muteber değildir. Bilinmeyen numaralardan gelen yahut WhatsApp kümelerinde süratle dolaşan seslere prestij etmeyin, evvel yanlış bilginin yayılmasını engellemek için teyit arayın.
Ayrıca, ses kaydının içeriğine de dikkat edin: Art plandaki gürültü, sık tekrar eden sözler ya da abartılı üslup ekseriyetle montajın işaretidir. Elinizdeki kaydı bir arkadaşınıza “doğru mu” diye göstermeden evvel internette otomatik ses tanıma araçlarıyla metne dönüştürüp içeriğini denetim edin yahut resmi bağlantı kanallarından teyit almaya çalışın. Unutmayın, gerçek bilgiler kısa bildiri, e-posta yahut resmî anonslarla paylaşılır; uydurma ses kayıtları karşısında itidalli kalıp sağlam kaynakları temel alın.
7- GOOGLE ANDROID ZELZELE İKAZ SİSTEMİ TEKRAR GÜNDEME GELDİ. PEKALA BU SİSTEM NASIL ÇALIŞIYOR? SARSINTISI EVVELDEN VARSAYIM EDEBİLİR Mİ?
Ali Murat Kırık: Google Android Zelzele İkaz Sistemi, cep telefonunuzdaki ivmeölçer sensörlerini küçük bir sismometre üzere kullanır. Sarsıntıyı algılayan birinci dalgaları (P-dalgaları) hissettiğinde, aygıtınızın pozisyonuyla birlikte Google’ın sunucularına küçük bir data paketi gönderir. Sunucular, dünya genelindeki binlerce telefonun ve bölgesel sismik istasyonların datalarını bir ortada kıymetlendirerek büyük bir zelzelesi tespit eder ve akabinde hâlâ sallanacak bölgelere saniyeler öncesinden ikaz bildirimi yollar.
Bu sistem, sarsıntısı “önceden tahmin” etmek yerine, aslında oluşmakta olan sarsıntıyı anlık olarak algılayıp bildirerek size birkaç saniyelik ek güvenlik müddeti kazandırır. Yani elektrikli aygıtlarınız, planlanan bir zelzelesi haber vermez; lakin yıkıcı S-dalgaları gelmeden evvel birinci hafif sarsıntıyı fark edip o kısa pencereyi değerlendirmenize imkan tanır. Uzun vadeli sarsıntı öngörüsü kelam konusu değildir
Fotoğraflar: AA
