Hakemli mecmua Lancet Diabetes & Endocrinology’de 7 Nisan’da yayımlanan araştırma, maternal diyabetin yani hamilelik devrindeki diyabetin hem anne hem de çocukta çeşitli sıhhat problemlerine yol açabileceğini gösteren çalışmalara bir yenisini daha ekledi.
Bilim insanları maternal diyabet kapsamına, gebeyken tip 1 yahut tip 2 diyabet hastası olan ya da gebelik sürecinde gestasyonel diyabet teşhisi konan bireyleri aldı. Gestasyonel diyabet, daha evvel diyabeti olmayan bireylerin gebeyken semptomları göstermesi manasına geliyor.
Araştırmacılar, dünya çapında 56 milyon anne-çocuk çiftinin incelendiği 202 çalışmayı tahlil etti ve sonuçlar şaşırtıcıydı; maternal diyabet olan bayanların çocuklarının, nörogelişimsel bir sorun yaşama ihtimali yüzde 28 daha yüksekti.
Nörogelişimsel sıkıntılar arasında otizm riski yüzde 25, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) riski yüzde 30 ve zekâ geriliği riski yüzde 32 daha yüksek çıktı.
Öte yandan, gebelik öncesi diyabet tanısı alan annelerin çocuklarında nörogelişimsel bozukluk oluşma riskinin, gestasyonel diyabete kıyasla daha yüksek olduğunu gözlemlendi.
Bu araştırma, hamilelikte diyabetin çocukta otizm riskini artırdığına dair çok değerli sonuçlar içeriyor. Pekala bu nasıl mümkün olabiliyor? Perinatolog Op. Dr. Zeynep Gedik Özköse, hamilelikte diyabet ve otizm hakkında tüm merak edilen soruları yanıtladı.
1- HAMİLELİKTE ŞEKER HASTALIĞI OLAN ANNELERİN ÇOCUKLARINDA OTİZM ÜZERE PROBLEMLER DAHA MI SIK GÖRÜLÜYOR? BU ARAŞTIRMA NE GÖSTERİYOR?
Gebelikte diyabeti olan anneler ile bu gebelikten doğan çocuklarda otizm spektrum bozukluğu (OSB) görülmesi ortasında manalı bir ilgi olduğuna dair ispatlar daha evvelki yıllarda da yapılmış bilimsel çalışmalarda gösterilmişti. Lakin yapılan çalışmaların birçoklarında bu bağ nedensellikten çok istatistiksel bir ilişkiyi yansıtıyor ve bu duruma birçok faktörün bir arada tesirinin olduğunu gösteriyor. 2025 yılında yapılan bu yeni çalışmada, yaklaşık 56 milyon anne ve çocuğun incelendiği 202 çalışmanın ortak bir tahliline dayanıyor.
Çalışmanın sonucu ise anne yaşı yahut anne beden kitle indeksi üzere kimi risk faktörleri hesaba katılmadığında bile gebeliğinde diyabeti olan bayanların çocuklarında nörogelişimsel sorun yaşanma ihtimalinin %28 arttığını ortaya koyuyor.
2- BU TEMASIN NEDENLERİ TAM OLARAK BİLİNMİYOR. BİLİM İNSANLARI BU DURUMA NEYİN YOL AÇABİLECEĞİNİ DÜŞÜNÜYORLAR?
Gebelikteki diyabet ile otizm ortasındaki bağlantı tam olarak net değil, ama kimi biyolojik sistemler üzerinde yapılan çalışmalarla bu iki durum ortasındaki ilişki açıklanmaya çalışılıyor. Bu mevzuda en çok kabul gören muhtemel nedenler ise:
– Kronik yüksek kan şekeri (hiperglisemi): Bilhassa birinci trimester de beyin gelişimi çok hassas olup, bu devirde daima ve uzun müddet yüksek glikoza maruz kalınması bebeklerde nörogelişimsel sıkıntılara yol açabilir.
– Oksidatif gerilim ve inflamasyon: Yüksek kan şekeri bedende inflamasyonu (iltihabi yanıtı) ve oksidatif gerilimi arttırır. Bu durum da bebeğin beyin hücrelerinde hasara neden olabilir yahut gelişim süreçlerini olumsuz etkileyebilir.
– Plasental fonksiyon bozukluğu: Diyabet, plasentanın işlevlerini etkileyerek fetusun oksijen ve besin alımında bozulmaya neden olabilir ve bu da beyin gelişimi için kritik ehemmiyettedir.
– İnsülin direnci ve fetal büyüme bozuklukları: Annenin kanındaki fazla glikoz, bebeğin de yüksek insülin üretmesine neden olur. Bu durum bebekte hipoglisemi ataklarına, büyüme bozukluklarına ve beyindeki birtakım bölgelerde farklılaşmalara neden olabilir.
– Genetik ve epigenetik tesirler: Anne karnındaki bu olumsuz ortam genlerin söz halini (epigenetik değişiklikleri) etkileyebilir. Bu da otizm üzere nörogelişimsel bozukluklara yatkınlığı arttırabilir.
Tüm bu sistemler yalnızca bir risk artışına neden olur; tek başına otizme neden olmaz. Risk artışı, kan şekeri denetimi ile değerli ölçüde azaltılabilir.
3- MATERNAL DİYABETİN NÖROGELİŞİMSEL BOZUKLUK RİSKİNİ ARTIRMASINDA GENETİK YATKINLIĞIN TAM ROLÜ NEDİR? HANGİ SPESİFİK GENLER YAHUT GENETİK ETKİLEŞİMLER BU İRTİBATTA ROL OYNAYABİLİR?
Bazı çalışmalarda tıpkı anneden doğmuş çocuklar ortasında (örneğin biri diyabetli gebelikte, oburu değil) otizm görülme oranlarında manalı formda bir fark bulunmamıştır. Bu da şunu düşündürüyor ki yalnızca annede var olan diyabet otizme neden olmuyor. Altta yatan genetik yatkınlık ya da annenin metabolik profili üzere faktörler hem diyabeti hem de otizm riskini arttırıyor olabilir.
Yine genetik yatkınlık yani nörogelişimsel bozukluklara eğilim yaratan genetik varyantlar, gebelikte yüksek kan şekeri, inflamasyon, oksidatif gerilim üzere çevresel tetikleyiciler birleştiğinde epigenetik sistemler (genlerin açılıp kapanması, yeni genlerin nasıl tabir edildiği) devreye giriyor ve bu durumda bebeğin beyin gelişimini etkileyebiliyor. Özetle genetik faktörler yeri hazırlıyor, çevresel faktörler ise tetikleyici rol oynuyor.
Neden her diyabetli gebelikte bebekte otizm gelişmiyor? Zira her bireyin genetik yapısı farklıdır. Bebekteki risk yalnızca annedeki diyabete değil; tıpkı vakitte genetik varyantlara, bağışıklık sistemine, annenin diyetine, gerilimine ve daha birçok faktöre bağlıdır.
Otizm spektrum bozukluğu (OSB) için genetik yatkınlık taşıdığı bilinen yüzlerce gen vardır. Bunlardan kimileri: CHD8 (beyin gelişimini düzenler), SHANK3/SHANK2 (sinir hücreleri ortası ilişkilerle ilgilidir), NRXN1/NLGN3/NLGN4 (sinirler ortası irtibatta görevli), PTEN’dir.
4- HAMİLELİKTEN EVVEL ŞEKER HASTALIĞI OLAN ANNELERİN DURUMU, HAMİLELİK SIRASINDA ORTAYA ÇIKAN ŞEKER HASTALIĞINA NAZARAN BEBEK İÇİN DAHA MI RİSKLİ?
Gebelikten evvel tip 1 ve 2 diyabet tanısı alan annelerin çocuklarında gebelik sırasında ortaya çıkan gestasyonel diyabeti olan annelerin çocuklarına kıyasla nörogelişimsel bozukluk oluşma riskinin daha yüksek olduğu gözlemlenmiştir. Bu araştırma da yeniden bu durumu destekliyor nitelikte. Gebelikten evvel başlayan tip 1 ve 2 diyabette, bebek daha erken devirlerden itibaren yüksek glikoz oranlarına maruz kaldığı için bu durum bebeğin hem organ gelişimini hem de nörogelişimsel tesirlerin ortaya çıkma riskini gestasyonel yani gebelik sırasında ortaya çıkan diyabete nazaran daha fazla arttırabilir.
5- BU ARAŞTIRMA SONUÇLARINA NAZARAN, GEBE KALMAYI DÜŞÜNEN YAHUT GEBE OLAN BAYANLAR TABİPLERİYLE NE ÜZERE BAHİSLERİ KONUŞMALI VE NELERE DİKKAT ETMELİ? HAMİLELİK DEVRİNDE YAPILAN ŞEKER YÜKLEMESİNİN BU MEVZUDAKİ EHEMMİYETİ NEDİR?
Hekim ve anne adayı ortasındaki açık ve tertipli bağlantı bu mevzudaki en değerli noktadır. Doktor takibi altında kan şekeri ölçümleri takibi tertipli yapılmalı, beslenme danışmanlığı alınmalı ve anne adayları doktorlarıyla iş birliği içinde olmalıdır. Kendi kilo takiplerini sistemli yapmalı ve önemsemeli, çok kilo alımı yahut ani kilo artışlarını yakın takip ederek tabiplerine bildirmelilerdir.
Şeker yükleme testi yani OGTT (oral glukoz tolerans testi) gebeliğin 24-28. haftalarında yapılır. Bilhassa hiçbir belirti göstermeyen ancak bilinmeyen gebelik diyabeti olan anne adaylarını tespit eder. Gebelik diyabetinin yaklaşık %90’ı sadece şeker yükleme testi ile fark edilir. Ne kadar erken teşhis konulursa, kan şekeri denetimi o kadar erken haftalarda ve kolay olur, ayrıyeten gerekirse tedavi başlanması için vakit kazandırır. Test ziyanlı mı üzere söylentilere kulak asılmadan, bilimsel datalar ışığında ilerlemek gereken ve yanlışsız olandır. Hekimlerle açık, dürüst, takip odaklı, işbirlikçi bir bağlantı ve vaktinde yapılan şeker yükleme testi; erken teşhis konulmasını ve böylelikle yüksek kan şekerinin erken denetim altına alınmasını sağlayarak hem anne hem bebek için risklerin büyük oranda azaltılmasını sağlar.
6- BU ARAŞTIRMA SONUÇLARI, HAMİLELİK SIRASINDA ŞEKER HASTALIĞI TEŞHİSİ KONAN ANNELER İÇİN NE MANAYA GELİYOR? PANİKLEMELİ Mİ YOKSA HANGİ ADIMLARI ATMALILAR?
Bu durumda gebelik öncesi diyabeti olan yahut gebeliğe bağlı diyabeti ortaya çıkan anne adaylarının panik yapması değil; farkındalık kazanması ve bu farkındalığa nazaran aksiyonlarını planlaması ve gerçekleştirmesi gerekli ve kıymetlidir. Bu yayınlar, ‘diyabetliysen kesin çocuğun hasta olacak’ üzere bir mana asla taşımaz. Bilakis şunu söyler: ‘Eğer risk varsa, erken teşhis ve güzel bir takiple bu riski büyük ölçüde azaltabiliriz’. Zira otizm ve nörogelişimsel bozukluklar tek bir nedene bağlı olmayan çok faktörlü hastalıklardır. Diyabet, denetim altına alındığında bu risk kıymetli ölçüde düşer. Pek çok diyabetli anne büsbütün sağlıklı bebekler dünyaya getirmektedir. İzlenmesi gereken yol kolay lakin çok tesirli:
* Şuurlu olun ve korkmayın.
* Hakikat vakitte şeker yükleme testini yaptırın.
* Gebelikte kan şekeri denetimini ciddiye alın.
* Gebelik boyunca sistemli takip ve denetimlerinizi aksatmayın.
