Takvimler 24 Mart 1944’ü gösteriyordu. Karlı ve karanlık bir geceydi. 200’den fazla müttefik subay, Almanların savaş esirlerini tuttuğu kamplardan biri olan Stalag Luft III’dan firar teşebbüsünde bulundu.
Aslına bakılırsa subaylar 1 yılı aşkın vakittir bu geceye hazırlanıyordu. Tüneller kazmış, ekipmanlar, üniformalar ve evraklar hazırlamış, üstelik bunların hepsini kampın muhafızlarından ve içlerindeki casuslardan bâtın yapmak zorunda kalmışlardı.
John Sturges’ın 1963 tarihli sineması The Great Escape (Büyük Firar), bu kaçışı anlatıyor. Başrollerinde Steve McQueen, Richard Attenborough ve James Garner’ın olduğu sinema, çok sevilen bir klasik lakin tarihi manada pek çok tutarsızlık içeriyor. O kadar ki Condensed History podcast’iyle tanınan tarihçi Jem Duducu, geçen yıl Metro’ya verdiği röportajda sineması, “titiz yaratımla saf Hollywood fantezisinin tuhaf bir karışımı” olarak tanım etti.
Steve McQueen
Yaşananları dünyaya anlatan birinci kişi Paul Brickhill oldu. Brickhill, 1950’de yayımlanan kitabı ‘The Great Escape’te kitaptaki çizimleri de yapan Ley Kenyon’ı misyonun “yıldız kalpazanı” olarak nitelendiriyordu.
1977 yılında Dilys Morgan’ın sunduğu BBC’s Nationwide programına konuşan Kenyon ise “Eğlenceli bir sinemaydı lakin savaş esiri olmanın gerçek dehşetini, dikenli tellerin ardında olmanın, sıkılmanın, aç olmanın bireyde yarattığı hisleri muhakkak yansıtmıyordu. Açlık çok fenaydı” sözlerini kullanıyordu.
Ancak tüm mahkûmlar Kenyon’la tıpkı fikirde değildi. Örneğin o sırada kampta olan hatta kaçış sırasında gözcülük vazifesini üstlenen Charles Clarke, 2019’da BBC’ye verdiği radyo röportajında, “Bunca yıl sonra bile daima ne kadar takdire şayan bir sinema olduğunu düşünüyorum” diyordu.
BİRDEN FAZLA KİŞİ TEK KARAKTERDE TOPLANMIŞTI
Filmin yaptığı en büyük değişikliklerden biri kaçan işçiyle ilgiliydi. Bahsedilen olaylar gerçeğe bağlı kalmakla birlikte isimler değiştirilmiş çok sayıda kişinin özellikleri tek bir karakterde toplanmıştı.
Örneğin kaçış sırasında kampta Amerikalı subay kalmamıştı. Dahası McQueen’in canlandırdığı Virgil Hilts karakterine ilham olan William Ash, operasyonda rol oynamamıştı. Kaçış planının liderliğini Bölük Kumandanı Roger Bushell üstlenmişti. Sinemada Bartlett olarak anılan Bushell’ı Attenborough canlandırıyordu. 1940 yılında vurulduktan sonra Almanların eline düşen Bushell, tekraren kaçma teşebbüsünde bulunmuş hatta bir defasında savaşın tarafsız ülkelerinden İsviçre’nin topraklarıyla ortasında 90 metre kalana kadar ilerlemeyi başarmıştı.
TÜNELLERİ GİZLEMEK NEREDEYSE İMKÂNSIZDI
Stalag Luft III, Almanların firar edilmesi mümkün olmayan kamplar kurma teşebbüsünün bir kesimiydi. Bu kamplarda bilhassa İngiltere, Kanada, Avustralya, Polonya ve öbür müttefik ülkelerden hava kuvvetleri subayları tutuluyordu. Kampın inşaatını ve güvenliğini Luftwaffe üstlenmişti. Burada tutulan herkesin kaçma riski olduğuna inanılıyordu. Ancak Almanlar bir yanılgı yapmış, bu kadar çok firar uzmanını birebir yerde hapsetmenin sonuçlarını hesaplamamıştı.
Kamp kumlu toprağın üzerine kurulmuştu. Bu tünel kazmayı zorlaştıran bir etkendi. Öte yandan toprağın alt katmanları daha açık renk ve sarımsıyken üst katmanları daha koyu renkti. Bu da alttan çıkarılan toprağın yüzeye taşınması halinde göze batacağı manasına geliyordu.
Mahkûmların kaldığı kulübeler, tuğladan bacaklar üzerine inşa edilmişti. Hasebiyle tabanda kazılan tünelleri gizlemenin bir yolu yoktu.
SUBAYLAR KAMPIN İNŞAATINDA DA MİSYON ALDI
Brickhill’in kitabında anlattığına nazaran, kampın etrafı 2,75 metre yüksekliğinde çift dikenli tel çitle çevriliydi. Çitlerin çabucak dışına, her 90 metrede bir olmak üzere 4,5 metre yüksekliğinde gözetleme kuleleri kurulmuştu. Burada vazife yapan muhafızların ellerinde çok güçlü ışıldaklar ve makineli silahlar vardı. Ek olarak tel çitin etrafına gömülmüş olan hassas mikrofonlar sayesinde tünel kazma teşebbüsleri sırasında çıkan sesler kolay kolay duyulabiliyordu.
Ancak içeridekiler sıradan mahkûmlar değillerdi ve tünel kazma sürecini tam bir askeri hassasiyetle yürüteceklerdi. Operasyonun başındaki isim “Büyük X” olarak da anılan Bushell’dı. Bushell birtakım misyonları öbür subaylara delege etmişti.
Planlama sürecinin başlangıcı, Stalag Luft III’ın inşa edilmesinden evvel başlamıştı. Bushell ve öbür subaylar, bu türlü bir kamp inşa edileceğini biliyorlardı ve inşaat işlerine katılmak için istekli olmuşlardı. Bu sayede kampın planını rahatça çıkarmışlar ve tünel kazmak için en uygun noktaları belirlemişlerdi.
TOM, DICK VE HARRY “KARDEŞLER”
Bushell tek bir tünel yerine tıpkı anda üç tünel kazma fikrini geliştirmişti. Münasebetiyle, Almanlar bir tüneli bulsalar bile öteki ikisinin varlığından şüphelenmeyeceklerdi. Tünellerden yalnızca kod isimleri olan Tom, Dick ve Harry olarak bahsedilecekti. Bushell, ağzından “tünel” sözü çıkanı divan-ı harpte yargılanmakla tehdit etmişti.
Hedef 200 subayın kaçmasıydı lakin bunu başarmak hayli zordu. Adamların her birinin bir grup sivil kıyafete, düzmece geçiş evraklarına, bir pusulaya, yiyeceğe ve daha birçok şeye muhtaçlığı vardı. Bazı geçiş dokümanlarına fotoğraf eklenmesi gerekiyordu. Bu nedenle muhafızlardan birine rüşvet verilerek içeri bir fotoğraf makinesi sokmayı başarmışlardı.
BİNLERCE SAYFA DOKÜMAN BASTILAR
Filmde Donald Pleasence’ın canlandırdığı karakter, tüm geçersiz dokümanların üretimini üstleniyor. Gerçekte ise binlerce sayfalık belgeyi hazırlayan bir kalpazanlar kümesi vardı. Nationwide röportajında bunu nasıl başardıklarını anlatan Kenyon, “Öncelikle bir matbaa makinesi yaptık. Harflerin her birinin kunduracıdan aldığımız topuk lastikleri yahut tahta modülleri üzerine tıraş bıçakları kullanılarak tek tek işlenmesi gerekiyordu” tabirlerini kullanıyordu.
Her dokümanın eksiksiz görünmesi gerekiyordu. Muhafızlardan çaldıkları yahut muhafızları ikna edip baktıkları evrakları tek tek kopyaladıklarını söyleyen Kenyon, “7 ya da 8.000 sayfa evrak üretmiştik” diyordu.
HAVA POMPASI BİLE ÜRETTİLER
Tüneller de birer yaratıcılık ve mühendislik mükemmeliydi. Subaylar giysi çantaları ve odunlar yardımıyla bir hava pompası geliştirmişti. Kızıl Haç’ın gönderdiği süt tenekeleri boşaltıldıktan sonra birbirine eklenerek bir boru haline getirilmişti. Hava bu borudan pompalanıyordu.
En büyük sorun kazılan toprağın dışarı çıkılmasıydı. Bu nedenle uzun paçalı iç çamaşırlarından diktikleri torbaları pantolonlarının içine giyiyor, tünelden çıkan kumları kampta dolaşırken ortalığa dağıtıyorlardı. Böylelikle kampın tozuna karışan kumların fark edilmesi önlenmiş oluyordu.
TOM BULUNUNCA YALNIZCA HARRY’E ODAKLANMAYA KARAR VERDİLER
Kazılan üç tünelden Tom ismini verdikleri, tamamlanmasına çok az bir vakit kala muhafızlar tarafından keşfedildi. Bu nedenle hafriyata bir mühlet orta veren subaylar nihayetinde yalnızca Harry’le devam etmeye karar verdi. Bu tünel 1943 kışında tamamlandı lakin şartlar firar etmeye uygun hale gelene kadar mühürlendi.
Beklenen gün geldiğinde tarih 24 Mart 1944 olmuştu. Birçok şey yanlış gitse de nihayetinde firar için seçilen 220 şahıstan 76’sı kamptan sağ salim çıkmayı başardı. 77’nci kişi ise bir muhafız tarafından yakalandı.
Richard Attenborough ve Steve McQueen
76 KİŞİ İÇİN 5 MİLYON ALMAN GÖREVLENDİRİLDİ
Kaçakları yine ele geçirmek için çok büyük bir operasyon başlatıldı. Hepsi tekrar yakalanma olasılıklarının olduğunu biliyordu fakat birçoğu kaçmayı bir vazife kabul etmişti.
Kaçışın bir öbür gayesi de Almanlara maksat şaşırtmaktı. Ordunun kaynaklarını cepheden çekip kendilerinin korunmasına ve aranmasına aktaracağını umut ediyorlardı.
Brickhill’in dediğine nazaran, firarileri aramak için 5 milyon Alman görevlendirildi. 76 kaçağın üçü hariç hepsi yakalandı. Yakalanmayanların ikisi İsveç’e biri İspanya’ya sığındı.
Hitler, yine yakalanan 73 mahkûmun idamını istiyordu lakin etrafındakiler birebir fikirde değildi. Sonuçta İngilizlerin elinde de Alman savaş esirleri bulunuyordu ve İngiliz subayların öldürülmesinin karşılığını vermeleri kelam konusu olabilirdi. Fakat Hitler, 50 mahkûmun öldürülmesinde kararlıydı.
Tünel bulunduğu sırada içeride olan Ken Rees, 2010 yılında BBC’nin Witness History podcast’ine verdiği röportajda, “kaçanların ikişerli üçerli kümeler halinde dışarı çıkarılıp vurulduğunu” söylemişti.
“BİZ NEDEN VURULMADIK”
Kurgusal versiyonda, tüm kaçaklar geniş bir toprağa götürülüyor ve bir makineli silahla vuruluyor. Lakin gerçekte uygulanan sistemler daha fazla kandırmaca içeriyordu.
Brickhill’in kitabına nazaran, kaçaklar küçük kümeler halinde alınıyor, kamp istikametinde yürütülürken yolda vuruluyordu. Brickhill, “Yeniden yakalanan subayların kaçmaya çalışırken vurulduğu yahut direniş gösterdiği biçiminde bir açıklama yapılacaktı. Böylelikle ileriki devirde hiçbir şey kanıtlanamayacaktı” tabirlerini kullanıyordu.
Subayların cenazeleri yakıldı. Dönemin İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden’ın Haziran 1944’te parlamentoda yaptığı konuşmada altını çizdiği üzere, bu yolun uygulanmasının tek sebebi, vefat formunu saklama isteği olabilirdi.
Yakalanıp öldürülenlerden biri Bushell’dı. O sırada 33 yaşında olan Bushell’ın vefatıyla ilgili detaylar, daha sonra yapılan bir soruşturma sayesinde ortaya çıktı. Bushell, firar ortağıyla birlikte yürürken sırtından vurulmuştu.
Bushell’ın külleri öteki ölenlerin külleriyle birlikte kampa getirildi. Fakat yeğeninin dediğine nazaran, orduların kampa yaptığı baskın sırasında içinde olduğu kutu kırıldığından Bushell’ın külleri de ortalığa saçıldı. Bir öteki deyişle Bushell öldükten sonra da ülkesine dönemedi.
İdam edilmekten kurtulan iki kişi ise Jimmy James ve Sydney Dowse’du. 2012 tarihli bir belgeselde konuşan Dowse, hayatta kalanlardan biri olarak bakış açısını şu sözlerle aktarıyordu: “İnsan ‘Neden beni de vurmadılar?’ diye merak ediyor. En azından Jimmy ve ben bu türlü hissediyorduk. Biz neden vurulmadık. Vurulmuş olabilirdik. Yalnızca şanslıydık. Ve… durum nitekim berbattı.”
Jimmy James ve Sydney Dowse
İNGİLTERE’DE ORTALIK AYAĞA KALKTI
50 savaş esirinin idam edilmesi İngiltere’de kıyamet kopardı. Dışişleri Bakanı Eden, parlamentoda yaptığı konuşmada, hükümetin olaya reaksiyon göstermesi gerektiğini belirtiyor ve sorumluların tespiti için kanıt toplama eforlarını sürdüreceklerini söz ediyordu. Savaştan sonra infazlarla ilgili çok büyük bir soruşturma başlatıldı. Bunun sonucunda ayrıntılar gün yüzüne çıkarıldı ve 13 Gestapo subayı, infazlarda oynadıkları rol nedeniyle asılarak idam edildi.
Kaçıştan 6 yıl sonra Brickhill’in kitabı yayınlandı, kitaptan 13 yıl sonra da sinema izleyicilerle buluştu. Daha sonra Charles Clarke, yaşananların Hollywood’daki yansımasını nasıl bulduğu sorusu üzerine, “Film olmasa bunun nasıl mükemmel bir muvaffakiyet olduğunu kim hatırlayacaktı ki?” tabirlerini kullanacaktı.
BBC’nin “‘It didn’t express the real horror’: The true story of The Great Escape” başlıklı haberinden derlenmiştir.
